Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2018-2022 dönemine ait “İl Seviyesinde Beşeri Kalkınma Endeksi” verilerini ilk kez kamuoyuyla paylaştı. Türkiye, bu endeksle birlikte kalkınma düzeyinin sadece ulusal düzeyde değil, il bazında da ölçülebilir hale geldiği yeni bir istatistiksel döneme adım attı.
Verilere göre, Türkiye’nin 2018 yılında 0,844 olan beşeri kalkınma endeksi, 2022 yılında yüzde 1,1’lik bir artışla 0,854’e yükseldi. Bu artış, Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından belirlenen gelişmişlik düzeylerine göre “Çok Yüksek Beşeri Kalkınma” kategorisine girmesine olanak sağladı. UNDP kriterlerine göre 0,8 ve üzeri değerler bu sınıfa giriyor.
Beşeri kalkınma endeksi, üç temel alt bileşene dayanarak hesaplanıyor: yaşam beklentisi, eğitim düzeyi ve kişi başına düşen gelir. Bu alt başlıklarda da dikkat çeken değişimler yaşandı. Yaşam beklentisi endeksi 2022’de 2018’e göre yüzde 2,2 azalarak 0,882’ye gerilerken, eğitim endeksi yüzde 3 artışla 0,807’ye, gelir endeksi ise yüzde 2,6 artarak 0,875’e yükseldi.
Ankara zirvede, İstanbul ve Kocaeli takipte
TÜİK’in ilk kez il düzeyinde hesapladığı 2022 yılına ait verilere göre, Türkiye’de beşeri kalkınma endeksinin en yüksek olduğu il 0,891 puanla Ankara oldu. Başkenti sırasıyla 0,886 puanla İstanbul ve Kocaeli, 0,870 ile İzmir ve 0,867 ile Muğla takip etti. Bu şehirler aynı zamanda Türkiye’nin eğitim ve sağlık altyapısı, gelir düzeyi ve hizmetlere erişim gibi beşeri sermayeyi doğrudan etkileyen alanlarda öne çıkan illeri olarak da dikkat çekiyor.
Buna karşılık, endeksin en düşük olduğu il ise 0,748 puanla Ağrı olarak kayıtlara geçti. Ağrı’yı sırasıyla Şanlıurfa, Van, Muş ve Bitlis izledi. Bu illerde düşük eğitim düzeyi, sınırlı gelir kaynakları ve yaşam beklentisinin görece düşük olması, kalkınma göstergelerinin gerisinde kalınmasına neden oldu.
En büyük gelişim Kilis’te yaşandı
2018-2022 dönemi boyunca beşeri kalkınma endeksinde en yüksek artışı gösteren il yüzde 4,1 ile Kilis oldu. Kilis’in ardından sırasıyla yüzde 4 artışla Şırnak, yüzde 3,9 ile Çankırı ve Hakkâri, yüzde 3,8 ile Ağrı geldi. Bu illerde özellikle eğitim ve sağlık altyapısındaki iyileşmelerin, endeksin yukarı yönlü seyrine katkı sağladığı değerlendiriliyor.
Diğer yandan aynı dönem içerisinde endeks puanında gerileme yaşayan iller de oldu. Trabzon, yüzde 0,2’lik düşüşle en çok gerileyen il olurken, onu yüzde 0,1 ile Ordu, yüzde 0,03 ile Rize ve yüzde 0,02 ile Karabük izledi. Bu düşüşlerin nedenlerine ilişkin detaylar açıklanmazken, sabit kalan altyapı yatırımları veya göç gibi faktörlerin etkili olabileceği değerlendiriliyor.
Türkiye artık kendi endeksini hesaplayabiliyor
TÜİK’in açıklamasında, bu endeksin daha önce yalnızca Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından ülke düzeyinde üretildiği hatırlatıldı. Ancak ortalama eğitim süresi ve muhtemel eğitim süresi gibi kritik göstergelerin 2023 itibarıyla TÜİK tarafından üretilmeye başlanmasıyla birlikte, Türkiye artık kendi beşeri kalkınma endeksini hesaplayabilecek kapasiteye ulaştı.
Bu gelişmeyle birlikte Türkiye, sadece genel ülke düzeyinde değil, il bazında da kalkınma seviyesini ölçebiliyor ve bu verileri resmi istatistik olarak yayımlayabiliyor. Bu durum, özellikle bölgesel kalkınma politikalarının geliştirilmesi, eşitsizliklerin giderilmesi ve kamu kaynaklarının etkili dağılımı açısından büyük önem taşıyor.
Beşeri kalkınma endeksinin 0 ile 1 arasında değiştiği sistemde:
-
0,8 ve üzeri: Çok Yüksek Beşeri Kalkınma
-
0,7 – 0,8 arası: Yüksek Beşeri Kalkınma
-
0,55 – 0,7 arası: Orta Düzey
-
0,55’in altı: Düşük Beşeri Kalkınma seviyelerini ifade ediyor.
